The Mothers zijn meer waard dan Zappa alleen
By Berend Toet
Nu wij in één week kennis hebben kunnen nemen van de recente prestaties van Frank Zappa en zijn Mothers kunnen een aantal mogelijke misverstanden, nog voor ze een kans krijgen om tot volledige wasdom te komen, de kop ingedrukt worden. Wij moeten na het zien van de film en het beluisteren van de bijbehorende elpee (een dubbel-elpee) óók het fenomenale Ahoyhal-concert bij de beoordeling een rol laten spelen. Een gedenkwaardig concert, dat de tegenvallende film en plaat sterk relativeerde en dat een betere graadmeter is voor wat de groep op dit moment kan dan '200 Motels'.
DE FILM EN DE PLAAT
Zappa heeft jaren aan zijn projekt '200 Motels' gewerkt. Daardoor heeft het geheel een vorm gekregen, die de toegankelijk heid en begrijpelijkheid niet bevordert. Om mijn bezwaar maar direkt te formuleren: Zappa heeft zijn oorspronkelijke opzet opgeofferd aan een hooivork vol intellektuele hoogstandjes, die het centrale gegeven verdoezelen, vervreemden en op de achtergrond dringen. Zijn gevoel voor dubbele bodems en het ineenschuiven van een aantal lagen, beelden en ideeën heeft de zaak dermate gecompliceerd dat je wankelend onder zoveel spitsvondigheid de bioscoop uitkomt. Daarmee is de film niet slecht maar toch niet bevredigend.
Hetzelfde geldt in mindere mate voor de platen, waarop de filmmuziek staat (overigens niet geheel corresponderend door een aantal ingrepen in de film, nadat de. platen al samengesteld waren). Door het ontbreken van een grote hoeveelheid visuele informatie heeft deze set het voordeel dat je je op een kleiner terrein kunt konsentreren. Een konsentratie, die hard nodig is, want makkelijk maakt Zappa het het je natuurlijk niet. Hoewel m.i. knap uitgevoerd, maakt ook de soundtrack een overgecomponeerde en te ingewikkelde indruk op mij. (Mijn denkraam is niet groot genoeg, om een oudere vriend te citeren. ) Bovendien wordt de plaat dan ook nog gekenmerkt door de nadelen van de soundtrack in het algemeen: zonder de or beelden verliezen een aantal gedeelten hun funktionele waarde en komen als stoplap over. Muziek, die je in de film niet of nauwelijks hoort, omdat je kijkt, blijkt hier opeens zeven à acht minuten lang. Een schaar had hier wonderen kunnen verrichten.
Maar dat strookte niet, denk ik, met de pretentie een totaalwerk te maken, waarbij 'visuele en auditieve informatie elkaar zouden aanvullen'. Ik gebruik hier de woorden van de grote man zelf. Ik geloof dat ook hij zich verslikt heeft in zijn eigen, opzet. Ik heb namelijk sterk de indruk dat die twee soorten informatie elkaar knap in de weg zijn gaan lopen, in plaats van elkaar aan te vullen.
Zappa heeft altijd meer gevoel gehad voor struktuur dan voor inhoud. Hij is een meester in het vormen en vervormen van materiaal. Maar het mater1aal zelf, de aard ervan, interessert hem minder. Interesseert hem steeds minder, moet ik eigenlijk zeggen, want er zijn tijden geweest dat hij zich meer inhoudelijk bezig hield dan de laatste jaren. Zijn struktuur wordt gekenmerkt door een zeer beheerste toepassing van 'toevalligheidstechnieken', het lijkt een rotzooitje, maar het is allemaal pijnlijk nauwkeurig uitgekiend. Dat bezwaar geldt in even sterke mate voor de film als voor de muziek.
De teksten en beelden worden gebruikt als inhoudsloze transparante materie – een soort verf – en over elkaar heen gebruikt. Op die manier maakte hij een film over het leven van een groep 'on the road' zonder dat de toeschouwer emotioneel betrokken raakt bij dat leven. Je weet wel waar de film over gaat, maar je voelt het niet als je ernaar kijkt. In feite had ik de indruk dat het nergens over ging. Al met al een vrij teleurstellende produktie, al heb ik hier en daar wel gelachen. Vooral de akteertalenten van Volman en Kaylan zijn aanzienlijk. Je moet Volman even als vrouw in de weer zien, dat maakt minstens een half uur verveling goed.
DE MOTHERS ALS GEHEEL
Maar de oude redenering dat Zappa bij de Mothers in zijn eentje de dienst uitmaakte en dat hun produktie geheel van hem afhankelijk was, geldt niet meer. De inbreng van Volman en Kaylan manifesteert zich steeds duidelijker. In de credits voor '200 Motels' komt het duo al een paar keer voor. Maar gezien de vergevorderde fase, waarin de plannen al verkeerden toen zij mee gingen doen, zal hun invloed niet al te groot geweest zijn. Maar sindsdien is er weer een flinke tijd voorbijgegaan, waarin deze uitgave van de groep volledig op elkaar is ingespeeld. En waarin de stageact een veranderde vorm heeft gekregen.
Vergelijk daarvoor het Piknik-concert eens met het Ahoy-concert. [1] Dan zien wij dat de groep twee jaar geleden net bij elkaar was. Het was een van hun eerste optredens. Zappa gebruikte zijn Turtles toen nog op een manier, die deed denken aan de zang bij de oer-Mothers. Hij vertelde toen ook dat hij nu weer vokalen kon gaan opnemen, die hij had moeten laten vallen toen bleek dat het stemmenmateriaal dat hij voordien tot zijn beschikking had niet toereikend was. In het Piknik-repertoire kwam – zoals altijd – een doorsnede uit Zappa's gehele produktie aan bod. Maar Mark en Howie hadden nog geen tijd gehad zich volledig in te werken en hielden zich aan de oorspronkelijke vorm.
Sinds '200 Motels' af is, heeft de groep keihard gewerkt aan een nieuwe act. En daarin hebben de Turtles m. i. een enorme rol gespeeld. Het programma kent nu oude nummers als 'Call any vegetable', 'Any way the wind blows' en 'Who are the brain police?'. Oude nummers, die echter geheel opnieuw gearrangeerd zijn. Vokaal gebeuren er nu zulke fantastiese dingen in b.v. 'Who are the brain police?' dat Zappa overweegt het als single uit te brengen! Wat mij echter ook opviel, was dat de struktuur van de nummers 'commerciëler' is geworden. lk geloof dat er minder plaats is voor improvisatie dan voorheen. Dit komt waarschijnlijk door de grotere nadruk op de vaste presentatie.
Alles kent nu zijn plaats en tijd binnen het geheel. Daardoor is de show de hele avond ongelooflijk boeiend. Door een juiste afwisseling van kijken luistergenot, vokaal en instrumentaal, is er de hele avond iets aan de gang dat de aandacht volledig gevangen houdt.
Zappa's nieuwe werk draagt ook de sporen van deze nieuwe benadering. 'Billy the Mountain' is weliswaar een absurdisties gegeven, maar wordt toch gekenmerkt door een duidelijker lijn – zelfs een verhaal – dan zijn dramatiese prestaties tot nu toe. Bovendien schijnt men bezig te zijn aan een opera. Voorproefje daarvan was het bepaald minder heldere verhaal over een vette zwevende sofa (Volman in een glansrol), God, zijn vriendinnetje en zijn sigaar.
De invloed van de groep op Zappa bepaalt zich tot nu toe op de vorm van de show en de uitvoeringstechniek, de grappen en de stunts en de grotere zangmogelijkheden. Het geheel is er een stuk hechter en begrijpelijker op geworden en daardoor beter. Terwijl de film en de plaat duidelijk tegenvallen door een teveel aan intellektuele pretentie, maakt de groep op het toneel een veel overtuigender produkt.
1. Piknik (VPRO) concert June 18, 1970. Ahoy (Rotterdam) concert November 27, 1971.